Eru þrír rapparar frá Belfast bjargvættir írska tungumálsins?

Sæki samantekt...

Getur hip-hop bjargað írska tungumálinu? Það er allavega markmið norður-írsku hljómsveitarinnar Kneecap. Írska gengur í endurnýjun lífdaga í rappi hennar og hljómsveitin hefur sagt markmið sitt vera að gera tungumálið aðgengilegra fyrir ungt fólk.

Hvað er það við þessa hljómsveit sem hefur vakið nýjan áhuga á tungumálinu?

Fjallað var um Kneecap í Heimskviðum.

Vopnahlésbörnin frá Belfast

Það eru þeir Mo Chara, DJ Próvaí og Móglí Bap sem skipa hljómsveitina Kneecap. Mo Chara og Móglí Bap rappa og DJ Próvaí er plötusnúður, hann semur taktana.

Þeir eru frá Vestur-Belfast á Norður-Írlandi, sem telst enn til Bretlands. Þeir eru lýðræðissinar, vilja að Norður-Írland og Írland sameinist, og berjast fyrir tilvist írska tungumálsins.

Til að undirstrika hvar þeir standa í sjálfstæðisbaráttu Norður-Íra ber DJ Próvaí lambúshettu í írsku fánalitunum.

Nafn hljómsveitarinnar er heldur engin tilviljun eins og Árni Matthíasson, sérfræðingur á fréttastofu RÚV og tónlistarblaðamaður til áratuga, útskýrir:

„Kneecap vísar náttúrulega í það sem var gert við dópsala, þeir voru skotnir í hnén eða brotnar á þeim hnéskeljarnar. Þannig að þeir vísa í það. Þeir eru svolítið að leika sér með þetta, þetta er ótrúlega skemmtilegt.“

Þarna vísar Árni í aðferð sem írski lýðveldisherinn, IRA, notaði til að refsa fíkniefnasölum — kneecapping.

„Þeir kalla fylgjendur sína Fenians, sem er það sem írski lýðveldisherinn notaði yfir sína meðlimi og vísar í einhverja írska hefð, írskar bardagasveitir til forna.“

Strákarnir í Kneecap hafa lýst sjáfum sér sem vopnahlésbörnum eða Föstudagssáttmálabörnum. Þeir fæddust undir lok tíunda áratugarins og kynntust því ekki átökunum, The Troubles, sem einkenndu lífið á Norður-Írlandi til aldamóta, og gera það að vissu leyti enn.

Þeir hafa sagt í viðtölum að vegna þessa séu þeir að vissu leyti aftengdir átökunum. Þeir horfi á þau frá öðru sjónarhorni en eldri kynslóðir. Þeir hafi ekki reynt þau á eigin skinni eins og foreldrar þeirra og beri því ekki með sér áföllin sem þeim fylgdu.

„Við getum aftengst átökunum og litið á þau í stærra samhengi,“ sagði Móglaí Bap í viðtali í The Irish Times árið 2019.

Þeir segja að þeim sé í raun ekkert óviðkomandi, þeir grínast með umfjöllunarefnið og ganga oft lengra en mörgum finnst ásættanlegt. Og það er tilgangurinn.

Hip-hop er list orðsins

„Hip-hop er náttúrulega list orðsins, mikill texti, og hefur mótað sitt eigið tungumál og slangur, sérstaklega í Bandaríkjunum og Karíbahafi þaðan sem það er upprunnið, þá skiptir það svo rosalega miklu máli. Þetta tengist náttúrulega líka því að þrælar í Bandaríkjunum, þeir voru með sitt eigið tungumál til þess að leyna samskiptum sín á milli, þannig að þetta tengist allt saman.“

Árni Matthíasson er sérfræðingur á fréttastofu RÚV. RÚV/Darren Adam

Tónlist Kneecap telst ekki til nýstárlegs hiphops að sögn Árna. Það er gamaldags, rokkað, með þungum töktum og minnir frekar á íslensku hljómsveitina Quarashi en amerískt hiphop.

„Þetta er rokkaðra hip-hop, mjög kraftmikið og mjög skemmtilegt. Já, þetta er ekki nýstárlegt en það sem gerir þetta svo spes er tungumálið. Alveg eins og maður segir alltaf við íslenskar hljómsveitir: „Syngdu á íslensku, þá ertu strax orðinn spes“.“

„Það sem þeir gera er einstakt“

Áine Mangaoang er tónlistarfræðingur og dósent í popptónlist við háskólann í Osló í Noregi. Hún er írsk, reyndar ekki frá Norður-Írlandi, heldur suðausturhluta Írlands, frá smábæ sem heitir New Ross í Wexford-sýrslu.

Hún hefur lengi fylgst með Kneecap og rifjar upp þegar hún heyrði fyrst af þeim, í kringum 2019. Þá vann hún að rannsóknarverkefni sem varð á endanum bók sem kallaðist Made in Ireland: Studies in popular music.

„Hluti af rannsóknarvinnunni fyrir bókina var að skoða mismunandi tónlist frá Írlandi, bæði Norður-Írlandi og suðurhlutanum. Við vorum sérstaklega að leita að tónlist sem var flutt á írsku. Það eru ekki margir vinsælir tónlistarmenn sem syngja á írsku.“

Áine Mangaong, tónlistarfræðingur og dósent í popptónlist við Háskólann í Osló. Zoom/RÚV

Hljómsveitin Kneecap var ein þeirra sem sungu á írska tungumálinu. Hún var ein þeirra hljómsveita sem var að verða vinsæl en ekki orðin hluti af meginstraumstónlistinni.

„Þeir gerðu sína list, tónlist og texta á írska tungumálinu og skáru sig úr vegna þessa.“

Mangaoang segir áhugavert að hafa fylgst með hljómsveitinni vaxa og byggja upp aðdáendahóp og fá athygli á alþjóðavettvangi. Sérstaklega þar sem hljómsveitin syngi á tungumáli sem afar fáir tali og er í miklum minnihluta í heimalandinu.

Mangaoang segir að málvíxl Kneecap, þegar þeir skipta á milli írsku og ensku, séu einstök þótt það sé vel þekkt að listamenn fari á milli tungumála.

„Það sem þeir gera, blanda írsku og ensku saman í tónlistinni og rappa í ofanálag, er einstakt.“

Nánast útdautt tungumál

Um það bil 80 þúsund hafa írsku að móðurmáli á Írlandi og Norður-Írlandi. Tæpar tvær milljónir hafa vald á tungumálinu, hafa lært það í skóla eða hafa það sem annað mál, á eftir ensku.

Írska hefur verið töluð á Írlandi í meira en tvö þúsund ár. Hún hefur átt undir högg að sækja í margar aldir vegna breskra yfirráða. Tungumálið dó þó ekki alveg út heldur var talað á afskekktum stöðum á vesturströnd Írlands. Írska sótti ekki í sig veðrið fyrr en á áttunda áratug síðustu aldar þegar komið var á fót írskumælandi skólum. Þá fengu nýjar kynslóðir að kynnast tungumálinu.

Mangaoang segir að írska hafi áhugaverða stöðu í írsku samfélagi og menningu. Írska er, ásamt ensku, opinbert tungumál lýðveldisins Írlands en hún er umdeildari og það er meiri ágreiningur um hana á Norður-Írlandi, þaðan sem hljómsveitin Kneecap er. Þó er hún opinbert tungumál þar, ásamt ensku og Ulster-skosku.

„Af því að Norður-Írland er enn hluti af Bretlandi. Margir þar eru lýðveldissinnar og vilja sameinast Írlandi. Það getur því haft aðra þýðingu að tala írsku á Norður-Írlandi en ef til vill á Írlandi.“

Þó segir hún að það geti enn talist pólitískt að syngja eða nota írsku á einhvern hátt á Írlandi af því að tungumálið er enn frekar jaðarsett.

Mikil sókn hefur verið í notkun írsku, sérstaklega síðustu fimm ár. Mangaoang telur að það sé meðal annars út af listrænum verkefnum eins og Kneecap.

„Listin er alltaf leiðandi í þessum málum. Fólk vill fá innblástur og þegar það sér fólk búa til áhugaverða list á þessu tungumáli þá áttar það sig á því að það sé í lagi að nota málið og tjá list og menningu á írsku.“

Hún segir aukinn áhuga á tungumálinu síðustu árin mjög áhugaverðan.

Öll börn á Írlandi læra írsku í skóla, frá fjögurra ára til átján ára. Mangaoang segir að þegar hún lærði írsku hafi kennsluaðferðirnar verið fornlegar.

Hefðbundin írskukennsla sé þurr og óspennandi og letji fólk til að halda tungumálinu við.

„Fyrir mig, áhugamanneskju um tónlist og tónlistarkennslu, er það mjög hvetjandi að sjá hvernig hægt er að nota tónlist og aðrar listir til að vekja áhuga á tungumálinu á meira skapandi og áhugaverðari hátt, þar sem fólk getur lært um tungumálið.“

Hreimurinn getur verið afhjúpandi

Á Bretlandseyjum er mjög mikil stéttaskipting eftir hreim og Árni segir að hann geti afhjúpað stöðu fólks í samfélaginu.

„Hvernig talar þú? Talar þú með cockney-hreim eða með þessum BBC-hreim, þessum viðurkennda og svo framvegis. Þannig að það er rosalega mikil og sterk stéttarskipting. Og það sem hefur gerst í breskum músíkheimi, hip-hopheimi og grime og fleiri slíku, þá hefur orðið til sérstakt tungutak. Það sem þeir kalla fjölmenningarlega lundúnarensku, MLE, multicultural London english, sem varð til á áttunda og níunda áratugnum og er enn að þróast. Það eru sem sagt áhrif frá Karíbahafi, afró/asískum málum og líka smá cockney og aðrar enskar mállýskur og svo er líka skreytt með arabískum orðum. Þetta er svona orðið lingua franca í bresku hipphoppi og tónlist að miklu leyti.“

Rapparar í öðrum héruðum Bretlands ýkja oft sinn framburð til að skilgreina sig betur og skilja sig frá öðrum.

„Þannig að ég myndi segja að hreimur sé miklu mikilvægari á Bretlandseyjum heldur en víðast annars staðar.“

Norðurírski hreimurinn er mjög einkennandi. Hér er nýlegt viðtal við þá þar sem þeir tala meðal annars um tungumálið og hlutverk þess í tónlist þeirra.

Auðvitað kemur Brexit við sögu

Eins ólíklega og það kann að hljóma kemur Brexit líka við sögu. Árni segir að kosningabaráttan fyrir Bexit hafi litast mikið til af enskri þjóðernishyggju.

„Það jók spennu milli þjóðarbrota, sérstaklega hjá yngra fólki. Yngra fólkið vildi vera áfram í Evrópusambandinu, þetta var bæði aldursbilið og svo var það líka þjóðernisbil. Til dæmis eins og í Englandi kusu flestir að yfirgefa ESB en á Norður-Írlandi var mikill meiri hluti fyrir því að vera áfram í ESB og enn þá meiri meirihluti í Skotlandi, en þeir voru bara ekki nógu margir til þess að hafa sitt fram. Í ljósi þessa fór að verða mikilvægara hjá ungu tónlistarfólki að syngja á sínu tungumáli.“

Evrópusambandið styrkti jaðartungumál í Bretlandi með fjárstyrkjum þar til það sagði sig úr sambandinu. Írska er einmitt eitt af opinberum tungumálum Evrópusambandsins, enda er Írland í ESB.

ESB

„Það verður til þess að það verður enn meiri áhugi. Áður var þessi stuðningur svona: já þetta er akademískt, halda þessu lifandi, gleymum ekki gömlu fólki, gömlum sögum. Svo fer ungt fólk að líta á þetta sem ákveðna sjálfstæðisyfirlýsingu. Við erum ekki Englendingar, við eigum okkar þjóðerni, við eigum okkar hefðir og við ætlum að halda þeim á lofti. Þá fara þau að syngja og rappa á veilsku, skoskri gelísku, írskri gelísku eða írsku, og þar koma þeir inn í þessir Kneecap-strákar.“

Þeir hafa alltaf ögrað og gefa sig út fyrir að ögra viðteknum gildum og breskum yfirráðum á Norður-Írlandi. Dæmi um þetta er fyrsta platan þeirra, sem kom út 2018.

„Fyrsta platan þeirra kom út, 3 CAG, sem er lesið sem trí chonsan agus guta, þrír samhljóðar og einn sérhljóði, sem sagt MDMA fíkniefnið. En þetta er svona hernaðaryfirlýsing og herkvöð.“

Árni segir þá ekki taka sig of alvarlega.

„Það er svolítið skemmtilegt með þá að þeir ganga svolítið upp í að vera eins og nokkurs konar grínmynd af hinum dæmigerða þjóðernissina. Það er að segja sambandssinnarnir sem vilja viðhalda sambandinu við Bretland, þeir eru með svona ákveðna mynd af því hvernig hinn dæmigerði þjóðernissinni er, og og þeir gangast svolítið upp í því og eru svolítið að ögra og storka með því.“

Unnu mál gegn breska ríkinu

En þeir eru líka umdeildir, og eins og Mangaoang benti á, getur það eitt að tala írsku verið pólitískt í einhverju samhengi.

Í fyrra kærði Kneecap breska ríkið vegna styrks sem þeir fengu en var dreginn til baka. Styrkurinn, Music export growth scheme, miðar að því að ungar hljómsveitir og listamenn geti kynnt sig erlendis. Þáverandi viðskiptaráðherra, Kemim Badenoch sem er núverandi formaður Íhaldsflokksins, dró styrkinn til baka.

„Á þeim forsendum að henni þyki ekki forsvaranlegt að skattgreiðendur landsins séu að leggja listamönnum lið eða styðja við listamenn sem tala opinskátt gegn Bretlandi og gegn breska veldinu. Og þarna að sjálfsögðu kannski gleymir hún að taka það til greina að Norður-Írar greiða sína skatta í Bretlandi en líka bara það að sem stjórnmálaafl þá ertu komin út á hálann ís þegar þú ert farin að draga til baka styrki eins og þennan vegna þess að þér líkar ekki á skilaboðin sem listamaðurinn hefur fram að færa,“ segir Sólveig Jónsdóttir, rithöfundur og stjórnmálafræðingur,

Sólveig Jónsdóttir stjórnmálafræðingur, rithöfundur og sérfræðingur um málefni Írlands. RÚV/RÚV-Vilhjálmur Þór Guðmundsson

Hún þekkir Norður-Írland vel. Hún hefur bæði búið þar og starfað og fjallað um Norður-Írland, meðal annars í bókum og útvarpsþáttum. Þóra Tómasdóttir ræddi við Sólveigu í Þetta helst í ágúst um óeirðir og mótmæli á Norður-Írlandi.

Þar sagði hún einnig frá þessu máli sem Kneecap unnu. Þeir fengu styrkinn aftur, jafnvirði um tveggja og hálfrar milljónar íslenskra króna. En í stað þess að nota hann í tónleikaferðalag um Bandaríkin, eins og upphaflega stóð til, gáfu þeir peninginn í tvær félagsmiðstöðvar fyrir ungmenni í Belfast, mótmælendamegin og kaþólikkamegin.

Sólveig segir að hljómsveitin ýti undir umræðu um uppgjör við átökin með lögum sínum og list.

„Nú er orðið töff að tala írsku, það var ekki rosalega töff. Það eru 78 þúsund manns sem tala írsku alveg og núna eru þeir að koma sínum skilaboðum á framfæri. Eins og bara með þetta dómsmál sem þeir vinna, þetta er rosalega stórt og þetta segir einhvern veginn rosalega mikið um það að núna er fólk í gegnum tungumálið að endurskilgreina sitt þjóðareinkenni, svona identity, út frá því að nú eru þeir ekki lengur einhver fyrrum nýlenduþjóð, þeir eru ekki einhverjir bældir kaþólikkar, nú er þetta bara norður-írsk samfélag.“

Hver nýlenda getur fallið

Hljómsveitin vakti einnig rækilega athygli um miðjan mars þegar hún var á tónleikaferðalagi í Ástralíu. Á einum tónleikunum birtist höfuð af styttu af Georg fimmta Bretakonungi. Höfuðið hafði verið sagað af styttu sem stendur í Melbourne í júní í fyrra. Hljómsveitin setti mynd af uppátækinu á Instagram.

Þar sést Mo Chara halda á höfðinu og við myndina stendur: „Einhver brjálæðingur kíkti við með risastórt höfuð af styttu Georgs konungs til þess að hann gæti heyrt nokkur lög á síðustu tónleikum okkar í Melbourne. Sagt er að höfuðið hafi verið skorið af honum í fyrra. Hann var á sviðinu í nokkur lög og síðan hrifsaður í burtu… munið bara að hver nýlenda getur fallið.“

Instagram/Kneecap

Ástarbréf til írska tungumálsins

Og velgengni hljómsveitarinnar er slík að í fyrra kom út bíómynd um uppruna hennar. Myndin heitir einfaldlega Kneecap eftir hljómsveitinni og var meðal annars framlag Írlands til Óskarsverðalunanna.

Strákarnir léku sjálfa sig í myndinni þrátt fyrir að hafa enga reynslu af því að leika. Þetta er hálfgerð sjálfsævisögumynd en eins og þeim einum er lagið er fært í stílinn.

Myndin fékk góða dóma hjá gagnrýnendum og sló í gegn á Sundance kvikmyndahátíðinni. Þar hlaut hún NEXT áhorfendaverðlaunin og varð þar með fyrsta myndin á írsku til að vinna til verðlauna á hátíðinni.

Stórleikarar á borð við Michael Fassbender leika í myndinni og þar er meira að segja að finna lýðveldissinnann Gerry Adams, fyrrverandi leiðtoga stjórnmálaflokksins Sinn Féin, í litlu hlutverki.

Gerry Adams er fyrrum formaður Sinn Féin. WILL OLIVER

Mangaoang var viðstödd frumsýningu myndarinnar bæði í Kaupmannahöfn og í Osló. Þar flutti Claire Buckley, írski sendiherrann, ræðu og sagði myndina ástarbréf til írska tungumálsins. Hún hafi talað um endurreisn tungumálsins um allan heim.

„Margir reyna að læra írsku á Duolingo víða um heim. Sennilega ætti hljómsveitin að fá einhvers konar réttindagreiðslur fyrir alla nýju notendurna á Duolingo.“

Írska fyrir alla — mótmælendur og kaþólikka

Árni segir að Kneecap minni hlustendur ef til vill á XXX Rottweilerhunda í íslensku samhengi.

„Af hverju slógu Rottweilerhundarnir í gegn? Já, þeir voru góðir en fyrst og fremst af því að þeir röppuðu á íslensku. Það var lykillinn. Það voru búin að vera bönd á undan, eins og Quarashi sem var þekkt á Íslandi, en ekki eins stór og Rottweiler og fleiri bönd sem röppuðu á ensku en þegar íslenskan kom þá lyftist þetta á annan stað.“

Þetta á líka við í dag, tónlistarmenn eins og Herra Hnetusmjör, Aron Can og Bríet syngja öll, eða rappa, á íslensku.

„Já, tungumálið talar beint til okkar. Ég get sagt við þig I love you og það er allt í lagi en ég á kannski erfiðara með að segja ég elska þig nema ég geri það.“

Í viðtali í spjallþættinum Late Late Show í írska sjónvarpinu sögðust þeir vilja að írska yrði aðgengilegri fyrir ungt fólk, sérstaklega í norðrinu.

„Fólk á báðum hliðum samfélagsins, bæði mótmælendur og kaþólikkar eiga þetta tungumál. Þetta er þeirra tungumál, okkar tungumál, tungumál allra. Það skiptir ekki máli hvaðan þú ert. Þú getur leikið þér með það, þú þarft ekki að taka það svona alvarlega, leiktu þér og skemmtu þér.“