5,5 milljónir króna á mann árlega

Sæki samantekt...

Ásgeir Ingvarsson kafar ofan í fréttir af erlendum vettvangi í ViðskiptaMogganum á miðvikudögum.

Leiðrétting: Greinin er endurbirt hér að neðan eins og hún birtist í ViðskiptaMogganum 2. apríl. Þar var því ranglega haldið fram að kostnaður við borgarlínuna gæti orðið 300 milljarðar króna. Hið rétta er að kostnaður við allan samgöngusáttmála höfuðborga rsvæðisins stefnir í þá upphæð og rúmlega það, en þar af er hlutur borgarlínunnar nú áætlaður rösklega 130 milljarðar króna.

Flest okkar eiga erfitt með að skilja hvað milljarðar og milljarðatugir eru í raun háar fjárhæðir. Þess vegna er það góður siður hjá fjölmiðlum að reyna að setja þannig tölur í mannlegt samhengi svo fólk átti sig betur á þeim.

Hvað þýðir það, til dæmis, ef ríkissjóður ræðst í nýtt verkefni sem kostar 10 milljarða króna? Jú, það jafngildir um 25.700 krónum á hvern landsmann. Með þannig tölu fyrir framan sig er oft auðveldara fyrir fólk að átta sig á hvort því þyki peningunum hafa verið vel varið.

Hvað þýðir það ef borgarlínan kostar 300 milljarða, en ekki 53 milljarða eins og menn áætluðu árið 2021? Það gerir 770.000 kr. á hvern landsmann, en 1,25 milljónir á haus ef við miðum bara við íbúafjölda höfuðborgarsvæðisins.

Sjálfum finnst mér gagnlegt að ganga einu skrefi lengra, því ef við deilum með höfðatölu þá erum við að telja með börn og unglinga sem greiða sáralitla skatta, og þá sem eru horfnir af vinnumarkaði s.s. vegna aldurs eða fötlunar. Ég vil því margfalda með fjórum, og fá þannig út hlutdeild eins konar meðalfjölskyldu í útgjöldum og skattheimtu hins opinbera.

Það þýðir að 10 milljarða ríkisútgjöld kosta meðalheimilið rúmlega 100.000 kr., og verðmiði borgarlínunnar verður röskar þrjár milljónir á hvert íslenskt meðalheimili.

Eflaust myndu sumir vilja kalla svona útreikninga talnakúnstir; heimilin eru jú ólík að stærð og gerð og skattspor einstaklinga mjög breytilegt-og sami einstaklingurinn gengur í gegnum ólík lífskeið þar sem hann ýmist leggur meira til samneyslunnar eða tekur meira út-en mig grunar að þessi einfalda reikniformúla mín veiti samt gagnlega mynd af stöðu meðalfjölskyldunnar; með tvö börn og tvær fyrirvinnur með ósköp venjuleg íslensk meðallaun.

Að fullyrða að 300 milljarða borgarlína kosti íslenska meðalheimilið nærri því þrjár milljónir króna er hreint ekki svo fjarri lagi, og reikningsforsendurnar a.m.k. nógu góðar til að spyrja megi meðalkjósandann hvort honum þyki stjórnvöld nota peningana vel fyrir hans hönd. Er heimilið að fá peninganna virði, og rúmlega það, eða blasir kannski við að gera mætti margt betra og brýnna við peninginn?

Krónur einhvers staðar frá

Tilefnið fyrir þessum skrifum er að Hagstofa Íslands birti á dögunum yfirlit yfir afkomu hins opinbera á árinu 2024. Samanlögð útgjöld ríkis og sveitarfélaga í fyrra námu 46,3% af vergri landsframleiðslu eða samtals 2.135 milljörðum króna. Tekjurnar voru öllu lægri, eða 1.974 milljarðar og munar tæplega 161 milljarði króna, en bilið þarf að brúa með lántökum sem velt er yfir á skattgreiðendur framtíðarinnar.

Ef við deilum með höfðatölu fáum það út að á árinu 2024 var hlutdeild hvers landsmanns í útgjöldum ríkis og sveitarfélaga 5,48 milljónir króna. Hlutdeild íslenska meðalheimilisins var því 21,93 milljónir.

Nú kunna sumir lesendur að hvá og hugsa sem svo: því fer fjarri að ég greiði svona mikið í skatta ár hvert. Hvaðan koma peningarnir?

Svarið er að skattspor flestra launþega er mun stærra en þeir gera sér grein fyrir. Það er auðvelt að lesa á launaseðlinum hvað er greitt beint í tekjuskatt og útsvar en þá er eftir að bæta við launatengdum gjöldum vinnuveitandans — sem tilheyra launþeganum með réttu — og svo alls kyns sköttum á húsnæði, lóðir, bifreiðar og arf, að ótöldum beinum greiðslum til hins opinbera fyrir ýmiss konar þjónustu. Meðal-Íslendingurinn greiðir líka ekki lága upphæð í skatta af þeim vörum og þjónustu sem hann neytir, og hann tekur þátt í að greiða þau vörugjöld og tolla sem innflytjendur þurfa að bæta ofan á vöruverð.

Fjármögnun þessara 5,48 milljóna skiptist nokkurn veginn svona árið 2024: Skattar á einstaklinga 2,7 milljónir (50%), skattar á fyrirtæki 1,6 milljónir (29%), aðrir tekjuliðir s.s. þjónustugjöld 750 þús. (14%) og umframkeyrsla 410 þús. (7%).

Peningurinn kemur allur einhvers staðar frá og verður ekki til úr engu. Þar sem Ísland er í hópi þeirra landa sem hafa mestan tekju- og eignajöfnuð þá má reikna með að byrðin dreifist tiltölulega jafnt á alla.

Hálfur milljarður yfir ævina

Það er ekkert smáræði að hið opinbera skuli eyða nærri 22 milljónum króna ár hvert, fyrir hönd meðalheimilisins. Held ég að það sé leitun að þeirri íslensku fjölskyldu sem þykir hún fá í staðinn 22 milljóna króna virði af þjónustu, velferð og innviðum.

Kannski mætti réttlæta þessi miklu fjárútlát ef að íslenskir skólar væru þeir bestu í heimi; ef alltaf mætti komast að hjá lækni samdægurs og offramboð væri af hjúkrunarrýmum á spítölunum; ef hringvegurinn væri byggður eins og þýsk hraðbraut og svo vel hugsað um langveika, aldraða og öryrkja að þeir vissu ekki aura sinna tal.

En svo er auðvitað ekki. Sjálfur klóra ég mér í kollinum, og get hvorki skilið né ímyndað mér hvert peningarnir eru að fara. Fjármál hins opinbera eru flókin, og margir boltar sem þarf að halda á lofti, en þegar tölurnar eru skoðaðar í þessu ljósi — nærri 5,5 milljónir á mann — þá virðist það gefa augaleið að einhvers staðar eru heilmiklir peningar að fara í algjöra vitleysu.

Önnur leið til að setja þessar tölur fram er að reikna út hver hlutdeild meðal-Íslendingsins í útgjöldum hins opinbera væri yfir alla ævina. Ef við miðum við 84 ára ævilengd og fast verðlag, þá er hlutdeild hvers landsmanns 460,5 milljónir króna — nærri því hálfur milljarður! Hversu mörg okkar myndu ekki miklu frekar vilja fá þennan pening beint inn á bankabók í stað þess að láta hið opinbera ráðstafa upphæðinni fyrir okkar hönd?

Má læra af Singapúr?

Ég get ekki svarað því, sisvona, hvar ætti að skera niður, en kannski hjálpar að benda á önnur lönd sem virðast hafa náð betri tökum á útgjöldum hins opinbera.

Á Írlandi eru t.d. útgjöld hins opinbera ekki nema 22,7% af landsframleiðslu og í Sviss tæp 32%, en í Singapúr er hlutfallið í kringum 16%. Í öllum þessum löndum er hugsað ágætlega um námsmenn, aldraða og sjúklinga. Innviða- og orkumálin eru í lagi og þessi lönd halda meira að segja úti sínum eigin her.

Það má alveg deila um hversu samanburðartæk þessi lönd eru. Landsframleiðsla þeirra er hærri en ella vegna þess að þau hafa stillt sköttum í hóf og þannig laðað til sín alþjóðleg stórfyrirtæki og fjármálastofnanir sem bókfæra þar tekjur sínar. En á móti má alveg spyrja: hvers vegna getur Ísland ekki reynt að gera það sama og innleitt allt það besta úr kerfum þessara þjóða, sem ná að halda úti fyrsta flokks öryggisneti og innviðum án þess að skattleggja allt í spað?

Oft er það viðkvæðið í íslenskum stjórnmálum — sérstaklega þegar þarf að réttlæta aukin útgjöld — að benda á að svona séu hlutirnir í Danmörku, Svíþjóð eða Noregi. Kannski er kominn tími á að líta frekar til Sviss, Singapúr og Írlands sem fyrirmynda, og stendur örugglega ekki á kjörnum fulltrúum á Íslandi að fara þangað í rannsóknarferðir.

Í millitíðinni langar mig, upp á grín, að nefna tvö skýrt afmörkuð verkefni sem væri alveg ógalið að skoða:

Í fyrsta lagi: Stjórnmálastéttin hefur núna verulegar áhyggjur af varnarmálum Íslands, og er mikið rætt um að stórauka útgjöld til málaflokksins. Á sama tíma er það hluti af fléttu Trumps í Úkraínu að búa þar til varnarskjöld með því að auka umsvif bandarískra fyrirtækja þar í landi, og þá einkum í nýtingu jarðefna. Hugsa ég að það myndi gera sams konar gagn að leggja út rauða dregilinn fyrir bandarísku tæknirisana að reisa gríðarstór gagnaver á Íslandi, með tilheyrandi áhrifum á landsframleiðslu. Örugglega má hafa minni áhyggjur af að rússneskar sprengjur falli af himnum ofan, eða að sæstrengir hrökkvi óvart í sundur, ef Apple, Google, Microsoft, Tesla og Meta hafa séð hag sínum borgið í því að koma sér upp dýrum og mikilvægum gagnainnviðum á Íslandi.

Í öðru lagi: Í ljósi þess hvað gervigreindartækni fleygir fram er óhætt að íslensk stjórnvöld setji sér það markmið að fækka skrifstofustörfum hjá hinu opinbera um 75%. Fólkinu í framlínustörfunum verður ekki skipt út svo glatt, en gervigreindin ætti bráðum að geta gert flest skrifstofufólk þrefalt eða fjórfalt afkastameira, og hægt að hagræða hjá hinu opinbera sem því nemur. Upp á grín bað ég ChatGPT að grúska aðeins í heimildum og fengum við út að á Íslandi megi ætla að 20.000 manns vinni skrifstofustörf hjá hinu opinbera, og að ef við fækkuðum í þeim hópi um 75% yrði sparnaðurinn um og yfir 200 milljarðar króna árlega.

Það gerir um tvær milljónir króna fyrir íslenska meðalheimilið ár hvert, sem væri ágætis byrjun.