Ekki til peningar fyrir skólagöngu

Sæki samantekt...

Taugaveiki hefur ekki greinst á Íslandi í meira en áratug og þá var það ferðamaður sem kom sýktur hingað til lands. Aftur á móti kom taugaveiki upp ítrekað hér á landi á árum áður, þar á meðal í Flatey á Skjálfanda.

Guðrún Hálfdánardóttir fjallar um lífið í Flatey og fleiri afskekktum byggðum í þáttaröðinni Tilraun sem stóð í þúsund ár á Rás 1.

Alvarlegasti taugaveikifaraldurinn braust út í Flatey um miðjan október 1935 og var lengst af takmarkaður við vestari byggðina sem taldi sex bæi. Þar voru þrír brunnar og sóttu heimilin vatn sitt í þá. Einn þeirra bilaði undir lok september og það var ekki gert við hann fyrr en þremur eða fjórum vikum síðar og á því tímabili sóttu flestir bæirnir vatn í sama brunninn.

Feðginin og smitsjúkdómalækarnir Bryndís og Sigurður Guðmundsson. RÚV/Guðrún Hálfdánardóttir

Feðginin Bryndís Sigurðardóttir og Sigurður Guðmundsson eru bæði smitsjúkdómalæknar. Hún starfar á Landspítalanum og Sigurður er að mestu sestur í helgan stein en hann var landlæknir um árabil.

Þau segja að taugaveiki sé sýking af völdum bakteríunnar salmonella enterica og með undirnafnið typhi. Í dag er hún auðlæknanleg ólíkt því sem var áður en sýklalyf komu til sögunnar.

Bryndís segir að einungis mannfólk fái taugaveiki og bakterían smitist ekki beint á milli manna heldur gegnum sýkt vatn og matvæli. Taugaveiki hefur herjað á fólk árþúsundum saman en í dag er hún einkum í löndum þar sem aðgangur að hreinu vatni og heilbrigðisþjónustu er bágborinn. Til að mynda í Asíu, Suður- og Mið-Ameríku. Áætlað er að hátt í tuttugu milljón smit greinist árlega í heiminum. Áður fyrr létust um 10–20 af hundraði þeirra sem veiktust en í dag er þessi tala komin undir 1%.

Sigurður segir að ekki séu til góðar heimildir um sögu taugaveiki á Íslandi en síðasti faraldurinn hafi að öllum líkindum verið í Flatey á Skjálfanda um miðjan fjórða áratuginn. Sá var mjög alvarlegur og það tók töluverðan tíma að finna út hver var smitberinn.

Svelti talið besta lækningin

Sýklalyf voru ekki komin til Íslands á þessum tíma og svelti var talið besta lækningin. Sigurður segir að það sé sláandi að aldrei hafi komið til tals að senda fárveika Flateyinga á Landspítalann sem var samt sem áður tekinn til starfa. Hann bendir á að það sé aðeins einn mannsaldur síðan þetta var.

Taugaveikin lagðist einkum á þrjá bæi: Miðgarða, Garðshorn og Baldurshaga. Í Miðgörðum veiktist meirihluti barnanna og voru þrjú þeirra meira og minna rænulaus vikum saman með yfir 40 stiga hita. Enginn læknir var í Flatey þannig að faðir þeirra réri til Húsavíkur til að sækja lækni. Læknirinn sá að börnin voru smituð af taugaveiki og lækningin væri sú að gefa þeim lítið sem ekkert að borða og til að forðast frekari smit yrði að setja þau í sóttkví og gæta þess að sótthreinsa vel.

Skinnlaus af þvottun og sótthreinsun

„Pabbi kom heim um nóttina og hafði þá meðferðis stóran og mikinn 20 lítra brúsa. Í honum var sótthreinsunarefni sem móðir mín átti að nota þegar hún sinnti okkur, svo og til að verja sjálfa sig. Varð hún, er stundir liðu, skinnlaus upp að öxlum af þvottum og stöðugri sótthreinsun,“ segir í lýsingu Sigurbjargar Sigurjónsdóttur sem veiktist alvarlega í faraldrinum.

Lýsingar á veikindastríði barnanna er sláandi og er fjallað um það í þriðja þætti Tilraunar sem stóð í þúsund ár.

Afkomendur Þuríðar og Sigurpáls í Baldurshaga hafa gert húsið upp á undanförnum árum en Þuríður flutti á Húsavík 1967 þegar byggð lagðist af í Flatey á Skjálfanda. RÚV/Guðrún Hálfdánardóttir

Í faraldrinum í Flatey lést einn þeirra sem sýktust, Sigurpáll Jensson útvegsbóndi í Baldurshaga. Hann var 43 ára og eftir stóð Þuríður Jónsdóttir eiginkona hans ein með fimm börn.

Yngst var Guðrún Edith, sem var eins árs þegar faðir þeirra lést. Hún er sú eina af systkinahópnum sem er enn á lífi. Líf móður hennar var erfitt, að sögn Guðrúnar. Hún gekk í barnaskóla í Flatey en að honum loknum biðu hennar ekki mörg tækifæri til frekara náms.

„Ég náttúrulega þráði að læra eins og aðrir unglingar í eyjunni. Þeir fóru í Laugaskóla en það var ekki til peningur hjá ekkjunni í Baldurshaga fyrir skólagöngu,“ segir Guðrún.

En nágrannar fjölskyldunnar í Baldurshaga komu Guðrúnu til aðstoðar því hjónin í Grund, Hólmgeir Árnason og Sigríður Sigurbjörnsdóttir, kostuðu hana til náms í húsmæðraskóla. Guðrún segir að fjölskyldan í Grund hafi í raun verið henni sem önnur fjölskylda þegar hún var að alast upp.

Guðrún segir að þetta hefði aldrei gengið upp hjá móður hennar nema með góðum stuðningi annarra Flateyinga. Því samstaða Flateyinga var alla tíð mikil og ef eitthvað bjátaði á þá tók fólk sig saman og veitti viðkomandi hjálparhönd.

Fjallað er um lífið í Flatey í þáttunum Tilraun sem stóð í þúsund ár á Rás 1. Þættirnir eru á dagskrá klukkan 10:15 á laugardagsmorgnum. Þriðja þáttinn af sex má finna í spilaranum hér að ofan.